Feudalizm

Feudalizm Feudalizm (łac.) – termin wprowadzony w XVII w. i upowszechniony w XVIII w., stosowany wówczas na określenie: a) praw lennych; b) ustroju prawno-społecznego opartego na podzielonej własności ziemi i poddaństwie chłopów; c) systemu prawno-politycznego, którego istotą było rozdrobnienie władzy publicznej i dominacja wielkich właścicieli ziemskich. Termin „feudalizm” – od początku niejednoznaczny, będący przedmiotem wielu polemik (m.in. między Monteskiuszem a Wolterem) – posłużył w XIX i XX w. do budowania modeli ustrojów społeczno-gospodarczych oraz społeczno-prawnych i politycznych, zasadniczo się między sobą różniących w zależności od przyjętej definicji i metodologii badań historycznych. W ścisłym znaczeniu, wynikającym ze stosowania w łacinie średniowiecznej słów feudum (lenno) i feodalis (obdarzony lennem, lennik), feudalizm określa charakterystyczne dla Europy średniowiecznej stosunki osobiste między seniorem a jego wasalem i jest definiowany jako wynikający z tych stosunków system społecznych praw i powinności, w którym ziemia oraz inne źródła dochodu są przekazywane w lenno wasalom, winnym panu zwierzchniemu (seniorowi) określone służby i osobistą wierność. Feudalizm narodził się w karolińskiej Francji VIII–IX wieku. Stosunki osobiste, łączące możnych ze służącymi im wojownikami, polegające na wierności i służbie wasala oraz opiece seniora, zostały wykorzystane przez Karola Wielkiego do umocnienia jego władzy. W zamian za wierność i służbę nadawał on swoim urzędnikom, zarazem wasalom, majątki ziemskie jako dożywotnie beneficja. Zachęcał ich też do budowania na podobnej zasadzie sieci zależności osobistych w stosunkach z ludźmi im podporządkowanymi. System ten rozwinął się w IX–XI w., prowadząc stopniowo do przekształcenia się beneficjów w dziedziczne lenna i do objęcia stosunkami wasalno-lennymi niższych warstw ludności. Z Francji system feudalny został przeniesiony do Włoch, Anglii, Niemiec i na Półwysep Iberyjski. Ponieważ z posiadaniem lenna było związane przyznanie uprawnień władzy publicznej – podatkowej, policyjnej i sądowej – uległy one decentralizacji i zawłaszczeniu przez feudałów. Zjawisko to szczególnie silnie wystąpiło we Francji i w północno-środkowych Włoszech, gdzie słaba władza centralna nie była w stanie przeciwdziałać procesom rozdrobnienia feudalnego. Prawo lenne, rozwijające się w XII–XIII w. jako prawo zwyczajowe, oraz związany z nim rytuał hołdu i inwestytury (nadanie lenna) miały wiele lokalnych wariantów. W lenno była przekazywana zarówno ziemia, jak i tylko niektóre dochody (np. dziesięciny). W rezultacie nadawania przez wasali królewskich lenn feudałom niższej kategorii, a przez tych ostatnich rycerzom, utworzył się system zależności feudalnej, na którego szczycie znajdował się monarcha – suzeren (tzw. drabina feudalna). Jednak w wyniku dziedziczenia lenn oraz obrotu nimi stosunki społeczne ulegały komplikacjom: lennik seniora z tytułu posiadania jednych dóbr mógł jednocześnie być jego panem zwierzchnim w innych dobrach. Na większości obszarów zachodniej Europy system feudalny objął całość społeczeństwa, nawet tam jednak nie doszło do całkowitego zaniku majątków wolnych, nieobciążonych świadczeniami na rzecz pana feudalnego (alodia). Postępująca od XII w. konsolidacja królestw oraz wzmocnienie władzy centralnej zahamowały proces rozdrabniania władzy publicznej. Usuwanie z lenn nieposłusznych lenników i konfiskata lenn, recepcja prawa rzymskiego, a wraz z nim koncepcji suwerenności i odpowiedzialności monarchy za ład prawny i porządek publiczny, reorganizacja i rozbudowa administracji centralnej, wprowadzenie wojsk najemnych, wreszcie zastąpienie osobistych stosunków zależności stosunkami między władcą a poddanymi – prowadziły w późnym średniowieczu do ukształtowania się społeczeństwa stanowego i zaniku systemu lenno-wasalnego. Jako system polityczno-prawny feudalizm miał zastosowanie także w stosunkach międzynarodowych: lennem były m.in. księstwa śląskie, zhołdowane przez króla Czech w latach 20. XIV w., lennikami króla Polski byli od drugiej połowy XIV w. książęta mazowieccy. Późnym przykładem hołdu lennego jest hołd pruski (1525). Feudalizm oddziałał na całokształt średniowiecznej cywilizacji europejskiej, przesądzając m.in. o powstaniu na Zachodzie wyższej i niższej szlachty oraz mającej zasięg europejski kultury rycersko-dworskiej. Wywarł także wpływ na formy ustrojowe późnośredniowiecznej i nowożytnej monarchii stanowej. Wywodzące się z feudalizmu koncepcje: prawa do wyrażania zgody na nakładanie nowych podatków oraz równowagi praw i obowiązków w stosunkach między wasalem a seniorem – przyczyniły się do sformułowania zasad funkcjonowania zgromadzeń stanowych. W Polsce postępująca od XIII w. recepcja prawa lennego, związana z kolonizacją na prawie niemieckim, szerszy zasięg uzyskała jedynie na Śląsku, Pomorzu i w państwie krzyżackim. W pewnym stopniu stosowano to prawo również na podbijanej od 1340 r. Rusi. W okresie wczesnonowożytnym, wobec słabości i nieskuteczności władzy królewskiej, zbliżony do klasycznego feudalizmu system lenny upowszechnił się w latyfundiach magnackich i dobrach kościelnych. Podobny do średniowiecznego feudalizmu europejskiego system społeczno-prawny ukształtował się w Japonii w XIV–XV w. i we wczesnym imperium mongolskim. Służba wojskowa była tam nagradzana nadaniami ziemi lub stad bydła. W Japonii powstały niezależne księstwa, których władcy, zwani daimyō, mieli na wasalnej służbie samurajów. Istniały jurysdykcja senioralna i system feudalnych zależności. Według Karola Marksa i historyków marksistowskich feudalizm był formacją społeczno-gospodarczą, w której dominowała wielka własność ziemska, a chłopi – bezpośredni producenci – mieli do swoich gospodarstw prawo użytkowe, zezwalające (pod pewnymi warunkami) na ich dziedziczenie i sprzedaż. Z tytułu dzierżenia ziemi byli oni zobowiązani do świadczeń na rzecz mającego prawa zwierzchnie pana (renta feudalna), obejmujących dostarczanie produktów rolnych, robocizny (pańszczyzna), opłaty w pieniądzu. Podstawowymi klasami społecznymi byli feudałowie (rycerstwo, szlachta), posiadający osobistą władzę i własność oraz jurysdykcję sądową, i uzależnieni od nich chłopi (poddaństwo). W tym ujęciu ustrój społeczno-prawny jest pochodną właściwego dla preindustrialnych społeczeństw agrarnych systemu produkcji, a decentralizacja władzy i hierarchia lenna nie są cechami podstawowymi feudalizmu. Pozwala to objąć terminem „feudalizm” nie tylko europejskie systemy społeczno-gospodarcze (feudalizm turecki, japoński, amerykański w epoce kolonialnej itd.) i nie ograniczać jego trwania do średniowiecza. W zachodniej Europie przekształcenia feudalizmu, związane z zanikiem feudalnego poddaństwa, reorganizacją gospodarki rolnej i szybkim rozwojem miejskiej, prowadzące do wytworzenia się nowych struktur władzy (monarchia stanowa, absolutyzm), rozpoczęły się już w XIII–XIV wieku. Jednak aż do XVIII w. gospodarka rolna dominowała nad rzemiosłem (przemysłem), państwo pozostawało w rękach klasy feudałów, utrzymywały się stanowe nierówności wobec prawa. Nowożytny feudalizm europejski obejmował różne systemy społeczno-gospodarcze i prawno-polityczne, determinowane m.in. przez odmienny rozwój gospodarki wschodniej i zachodniej części kontynentu. Na obszarze wschodniej Europy, w niewielkim stopniu zurbanizowanym, przy słabo rozwiniętej gospodarce pieniężnej i długotrwałej koniunkturze na produkty rolne, doszło w XVI–XVII w. do rozbudowy gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i zaostrzenia form poddaństwa (tzw. poddaństwo wtórne), które zniesiono tam dopiero w XIX wieku.