Społeczna Gospodarka Rynkowa

NOMICZNEJ Społeczna Gospodarka Rynkowa – ustrojowa przyszłość REDAKCJA NAUKOWA Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz Społeczna Gospodarka Rynkowa – ustrojowa przyszłość Społeczna Gospodarka Rynkowa – ustrojowa przyszłość Recenzenci: prof. Robert Ciborowski prof. Bohdan Jeliński Redakcja naukowa: prof. Elżbieta Mączyńska, prof. Piotr Pysz Redakcja językowa i wykonanie indeksów: Danuta Jastrzębska © Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne & Fundacja Konrada Adenauera, Przedstawicielstwo w Polsce, Warszawa 2022 Monografia powstała przy współpracy: Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Fundacji Konrada Adenauera, Przedstawicielstwo w Polsce, Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Publikacja dofinansowana ze środków przekazanych przez Wyższą Szkołę Finansów i Zarządzania w Białymstoku na utrzymanie potencjału badawczego. ISBN 978-83-65269-40-9 Wydawca: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne ul. Nowy Świat 49, 00-042 Warszawa tel. 22 551 54 01, fax 22 551 54 44 http://www.pte.pl e-mail: zk@pte.pl www.ksiazkiekonomiczne.pl Fundacja Konrada Adenauera, Przedstawicielstwo w Polsce ul. Dąbrowskiego 56, 02-561 Warszawa tel. 22 845 93 30 http://www.kas.pl e-mail: kas.polska@kas.de Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, ul. Ciepła 40, 15-472 Białystok tel. 85 768 58 23 Skład i łamanie, projekt okładki: Studio Komputerowe GEMMA Druk i oprawa: Sowa Sp. z o.o. Wydanie I Spis treści Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Część I. Społeczna Gospodarka Rynkowa – istota, podłoże i analizy David Gregosz Wirtschaftspolitik: Soziale Marktwirtschaft als christdemokratisches Fundament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1.1. Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1.2. Der Weg zur gesellschafts- und wirtschaftspolitischen Konzeption der Sozialen Marktwirtschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 1.3. Die Freiburger Schule: Euckens Prinzipien der Wettbewerbsordnung 23 1.4. Von der Freiburger Schule zur Sozialen Marktwirtschaft: Konzept, Menschenbild und Werte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 1.5. Die Umsetzung der Sozialen Marktwirtschaft, deren Weiterentwicklung und deren Rolle in der CDU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1.6. Ordnungspolitik ist gefordert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Grzegorz Szulczewski Zarys metody morfologicznej w ekonomii na podstawie Die Grundlagen der Nationalökonomie Waltera Euckena i jej znaczenie dla budowy podstaw ordopolityki społeczno‑gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.1. Matematyka a ekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 2.2. Biologia a ekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 2.3. Waltera Euckena metoda morfologiczna. Typy idealne a ujęcie porządku gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 6 Spis treści Anna Ząbkowicz Wolność i panowanie w ordoliberalnym porządku gospodarczym . . . . . . . 47 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.1. Szkoła fryburska w historycznym kontekście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 3.2. Czy konkurencja i wolność zawierania kontraktów zawsze służy ładowi ekonomicznemu i przedsiębiorczości? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 3.3. Na czym miałaby polegać społeczno -gospodarcza misja państwa? . . . 51 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Jürgen Wandel Soziale Marktwirtschaft und das unterschätze Staatsversagen . . . . . . . . . . 57 Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 4.1. Theoretische Erklärungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 4.2. Fallbeispiel für Staatsversagen: Energiewende . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Fazit 67 Andrzej Szplit Społeczno‑Ekologiczna Gospodarka Rynkowa aktywnym rezultatem traktatu lizbońskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 5.1. Państwo a rynek, czyli Keynes vs. Hayek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 5.2. Jeśli nie Hayek i Keynes, to kto? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 5.3. Traktat lizboński perspektywą postępu społeczno -gospodarczego Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 5.4. Społeczno -Ekologiczna Gospodarka Rynkowa rezultatem koncepcji sustainable development . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 5.5. Metoda oceny stopnia skuteczności (ładu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Część II. Społeczna Gospodarka Rynkowa a sektor finansowy Harold James Why can’t you see / What you’re doing to me / When you don’t believe a word I say: The Role of Central Banks in Rebuilding Social Capital . . . . 85 Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 6.1. Central Banks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 6.2. Price Stability and Full Employment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 6.3. Managing Money . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 6.4. Purposes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 6.5. Credit Policy and Privacy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Spis treści 7 Piotr Pysz Kształtowanie federalnego ładu społeczno‑gospodarczego w Unii Europejskiej: Déjà vu amerykańskiej koncepcji reformy finansów publicznych Alexandra Hamiltona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 7.1. Dlaczego model reformy Hamiltona? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 7.2. Polityka kształtowania europejskiego ładu społeczno -gospodarczego 100 7.3. Perspektywy integracji europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Katarzyna Kamińska, Ewa Kulińska‑Sadłocha Wpływ finansowania działań antycovidowych na dług publiczny państwa – przypadek Polski i Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 8.1. Finansowanie działań antycovidowych a zadłużenie publiczne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 8.2. Rozwój zadłużenia w Niemczech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Część III. Społeczna Gospodarka Rynkowa – czynniki erozji vs. czynniki rewitalizacji Elżbieta Mączyńska Cywilizacyjne przesilenie i społeczno‑gospodarczy (nie)ład . . . . . . . . . . . . . 121 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 9.1. Przesilenia cywilizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 9.2. Przesilenie cywilizacyjne – cywilizacja postindustrialna . . . . . . . . . . . . 126 9.3. Zmiany ustrojowych modeli społeczno -gospodarczych. Wzrost zainteresowania ordoliberalną koncepcją społecznej gospodarki rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Michał Moszyński Europa między globalizmem a demokracją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 10.1. Główne tezy Wolfganga Streecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 10.2. Krytyczna ocena argumentacji Streecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 10.3. Antyteza: poglądy Jana Zielonki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 8 Spis treści Maciej Miszewski Wartości i instytucje ordoliberalnego ładu społeczno‑gospodarczego a obecna faza kryzysu cywilizacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 11.1. Problematyka wartości w myśli ordoliberalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 11.2. Instytucjonalne uwarunkowania realizacji wartości ordoliberalnych 158 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Ewa Zeman‑Miszewska Ordoliberalna wizja państwa a jej uwarunkowania w realiach współczesności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 12.1. Państwo jako strażnik „ordo” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 12.2. Konkurencyjność i „przewaga siły państw” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 12.3. Modele funkcjonowania państw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Eugeniusz Gostomski Monopole i oligopole realnym zagrożeniem dla Społecznej Gospodarki Rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 13.1. Stopniowy odwrót w niemieckiej polityce gospodarczej i społecznej od idei społecznej gospodarki rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 13.2. Monopolizacja w gospodarce światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 13.3. Monopolizacja w dobie rewolucji cyfrowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Część IV. Miscellanea Marzenna Kowalik James Energy Security in Europe in the 21st Century, the Role of Empirically Tested Theories in Debates About Nord Stream 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 14.1. European Gas Shortage in 2021 and Political Conflict over Nord Stream 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 14.2. Theories of the Structure of Energy Trade and Political Independence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 14.3. Testing Theories . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Spis treści 9 Józefa Famielec Ład społeczno‑gospodarczy i Społeczna Gospodarka Rynkowa – wyzwania edukacyjne – wyniki ewaluacji wśród studentów . . . . . . . . . . . . . 201 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 15.1. W poszukiwaniu modelu ładu społeczno -gospodarczego – wzorce Ludwiga Erharda i Waltera Euckena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 15.2. Wyniki ewaluacji strategii i działań finansowania zrównoważonego w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Elżbieta Skąpska Zasady Społecznej Gospodarki Rynkowej w usługach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 16.1. Społeczna Gospodarka Rynkowa i usługi w kontekście rynkowym . . 219 16.2. Społeczna Gospodarka Rynkowa i usługi w kontekście społecznym 223 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Anna Edyta Jurczuk, Piotr Pysz Społeczna Gospodarka Rynkowa – systematyczny przegląd literatury . . . 229 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 17.1. Problemy SGR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 17.2. Systematyczny przegląd literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Streszczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Abstracts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Spis rysunków i wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Wstęp 11 Elżbieta Mączyńska* , Piotr Pysz** Wstęp W publicystyce pojawiło się określenie, że współczesny świat wypadł z szyn dotychczasowego ładu społeczno -gospodarczego. Narasta chaos, nieład, konflikty oraz zaniepokojenie dotyczące przyszłości świata. Abstrahując od niebezpieczeństwa wojny atomowej, pojawiło się nieznane poprzednio pytanie, jakie są szanse przeżycia ludzkości na planecie Ziemia? Myślenie o przetrwaniu ludzkości w skali planetarnej pojawiło się m.in. już ponad pięć dziesięcioleci wcześniej w rozmowie filozofa Martina Heideggera z właścicielem tygodnika „Der Spiegel”, Rudolfem Augsteinem, podczas wędrówki w górach Schwarzwaldu [Spiegel -Gespräch mit Martin Heidegger, 1966, s. 193–219]. Nieco inny impuls do tego rodzaju myślenia dała fotografia Ziemi Earthrise zrobiona z amerykańskiej sondy Apollo 8 w roku 1968. Pokazała jak mała jest nasza planeta w stosunku do ogromu nieskończonego Kosmosu. Uzmysłowienie sobie tego fundamentalnego faktu jest porównywalne z odwróceniem przez Mikołaja Kopernika relacji pomiędzy Ziemią i stojącym w centrum naszego układu planetarnego Słońcem. W roku zerowym (narodzin Jezusa Chrystusa) naszą planetę zaludniało 200 milionów ludzi. W czasach Wolfganga Goethe i Napoleona Bonaparte na początku XIX wieku był to 1 miliard. W latach 50. XX wieku było już 2,5 miliarda ludzi, a z kolei podczas misji Apollo w roku 1968 około 3,6 miliarda. Obecnie liczba ludności świata sięga już 7,7 miliarda. Wynika z tego wręcz rzucająca się w oczy konieczność innego niż dotychczas myślenia o naszym świecie i gospodarujących na tej planecie ludziach. Przed ponad dwustu laty, w czasach kształtowania się współczesnej nauki ekonomii Adama Smitha, Davida Ricardo i Johna Stuarta Milla, planeta Ziemia mogła wydawać się ogromna, a ludzi było relatywnie mało. Ekonomia stawiała sobie (i nadal stawia) oczywiste i ogólnie zrozumiałe zadanie * Prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska – honorowy prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego; e-mail: ela4@wp.pl. ** Dr hab. Piotr Pysz, prof. WSFiZ – Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Hochschule für Wirtschaft und Technik in Vechta, Diepholz; e-mail: pyszpiotr@googlemail.com; ­ORCID: 0000-0003-4390-9882. 12 Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz przezwyciężenia rzadkości dóbr. Nie stawiano sobie jednak innych nie mniej ważnych pytań, co można i należy zrobić z konsekwencjami rosnącej lawinowo konsumpcji dóbr materialnych? Czy odpady i pozostałości po ich konsumpcji nie doprowadzą do dramatycznego zaśmiecenia wód, powietrza, lasów, redukcji biologicznej różnorodności przyrody i w ostatniej instancji nieobliczalnych zmian klimatycznych? Czy ludzka cywilizacja jest w stanie przetrwać coraz bardziej intensywną eksploatację naturalnych zasobów planety Ziemia? Czy mierzalne i narastające od 1900 r. ocieplenie Ziemi nie będzie miało skutków uniemożliwiających w ostatniej konsekwencji dalszą egzystencję ludzkości na tej planecie? Aktualnie bowiem ogromna liczba ludzi gospodaruje na relatywnie małej planecie. Oznacza to zasadniczą zmianę relacji ludzkość – Ziemia. Ludzkość jest wielka, a Ziemia stała się mała. Czy szybujący w Kosmosie statek kosmiczny Ziemia może jeszcze „udźwignąć” ludzkość zafascynowaną, czy wręcz opętaną ideą wzrostu gospodarczego i maksymalizacji produkcji i konsumpcji dóbr materialnych? Wyłania się pytanie o możliwości nauki ekonomii i nauk społecznych wsparcia współczesnych społeczeństw gospodarujących w ich egzystencjalnych zmaganiach o opanowanie i rozwiązywanie wyłaniających się przed nimi zupełnie nowych problemów typu „być albo nie być”. Nie można już bowiem pozostać, pod groźbą spowodowania apokaliptycznej cywilizacyjnej katastrofy, przy haśle liberalnych francuskich fizjokratów z XVIII wieku – „Laissez faire, laissez passer, le monde va de lui meme”. Świat bowiem nie toczy się już, jak w przez setki i tysiące lat naszej przeszłości, sam z siebie. Aby nie dopuścić do Armageddonu, wymagany jest ogromny wysiłek nie tylko poszczególnych krajów, ale przede wszystkim całej ludzkości1 . Znane z literatury teorie i koncepcje polityki społeczno -gospodarczej powstałe w przeszłości nie mogły być i nie były rozwijane w celu rozwiązywania współcześnie stojących przed światem egzystencjalnych problemów. Były one ich twórcom po prostu nieznane, częściowo niedostrzegane albo też niezwykle trudne do ujęcia w lubianych przez teoretyków neoklasycznej ekonomii równie eleganckich, jak praktycznie mało przydatnych, kwantytatywnych modelach. Żadna z tych teorii nie mogła i nie podjęła się próby rozwiązywania egzystencjalnych problemów stojących aktualnie na początku trzeciej dekady XXI wieku przed ludzkością. Pewne ogólne przesłanki niezbędnego dla uporania się z tymi problemami holistycznego myślenia w kategoriach społecznych i ekonomicznych 1 Wywiadu udzielił izraelski historyk -myśliciel – Yuval Noah Harari [2022, s. 16]. Wstęp 13 oferuje ordoliberalna teoria ładu społeczno -gospodarczego i wywodząca się z niej koncepcja Społecznej Gospodarki Rynkowej. Wypróbowana ona została z sukcesem w więcej niż dramatycznej, wręcz holistycznej, katastrofie społeczeństwa i gospodarki pokonanych przez aliantów Niemiec po II wojnie światowej w latach 40. i 50. XX wieku. Ordoliberalizm i Społeczna Gospodarka Rynkowa są w literaturze i dyskusjach naukowych oraz publicystycznych bardzo różnie interpretowane, często z intencją woluntarystycznego dostosowania sposobu rozumienia tych kategorii do celów i upodobań dyskutantów. Dlatego konieczne wydaje się tu podjęcie próby zaprezentowania kilku związanych z tym kwestii istotnych z punktu widzenia rozwiązywania obecnych egzystencjalnych problemów ludzkości. Po pierwsze, ordoliberalizm i SGR cechuje długi horyzont czasowy sposobu myślenia. Dlatego też ordoliberalni myśliciele odrzucali konsekwencje wynikające dla rozwoju nauki ekonomii z formuły Johna Maynarda Keynesa: „W długim okresie jesteśmy wszyscy martwi”. Jej autor nie był zresztą sam w pełni i konsekwentnie przekonany do przydatności tezy sugerującej skupienie badań ekonomii wokół krótkiego odcinka czasu. W roku 1930 napisał dyskutowany do dziś esej Ekono‑ miczne perspektywy dla naszych wnuków [Keynes, 2020]. Naszkicował w nim perspektywę społeczeństwa gospodarującego w roku 2030, w którym według niego „ludzkość uporała się już z problemem rzadkości dóbr”. Rzeczywistość lat 20. XXI wieku stoi w sprzeczności z tym prawie już bajkowym optymizmem wielkiego brytyjskiego myśliciela. Po wtóre, konstytuującą cechą zarówno ordoliberalizmu, jak i SGR jest obok długiego horyzontu czasowego holistyczne podejście do badania rzeczywistości życia gospodarczego i społecznego. Istotne jest rozróżnienie pomiędzy instytucjonalno -politycznym ładem społeczno -gospodarczym i bieżącym przebiegiem procesu gospodarowania, z tym że ład i proces funkcjonują jako sprzężenie zwrotne. Po trzecie, cenne jest zwłaszcza to, że ordoliberalizm i SGR uwzględniają w badaniach antropologiczno -socjologiczny fundament gospodarki rynkowej. W tym punkcie nawiązują do Immanuela Kanta, który w centrum swoich filozoficznych rozważań stawiał wolną jednostkę ludzką i jej wolność „od czegoś”, jak i „wolność do czegoś”. Ukierunkowana na długi horyzont czasowy i holistyczna ordoliberalna koncepcja SGR zdaje się stwarzać przesłanki sprzyjające aktywizacji współczesnych społeczeństw do walki z kryzysem ekologii i nasilającym się przegrzaniem naszej 14 Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz planety. Na demonstracjach młodzieży w wielu miastach Europy pojawiają się plakaty obwieszczające „Nie mamy planety B”. W publikacjach naukowo -badawczych szybko przybywa ostrzeżeń dotyczących zagrożeń wynikających z narastających geopolitycznych napięć i nasilającego się w skali globalnej społeczno -gospodarczego nieładu oraz rosnącej kryzysogenności w sferze gospodarki. Spektrum tych nieprawidłowości jest tak wielkie, że przekłada się na zagrożenia dla całej naszej planety. Swego rodzaju paradoksem jest, że nieprawidłowości te narastają mimo niekwestionowanych, wielkich osiągnięć i rozwoju w sferze nauki oraz technologii, jak też dobrobytu materialnego. Nie brakuje jednak dowodów, że nie zawsze osiągnięcia te wykorzystywane są w sposób dobrze służący ludzkości i planecie, zaś gospodarka oparta na wiedzy, informacji nie przekłada się w dostatecznym stopniu w gospodarkę opartą na mądrości. Już przed laty proroczo przestrzegali przed tym tak wielcy myśliciele, jak m.in. Erich Fromm i Albert Einstein. Fromm w latach 60. minionego wieku skłaniał się ku stwierdzeniu, że „człowiek XX wieku to przykład poronienia” [Fromm, 2013, s. 20]. Uczony ten zadawał pytanie: co się stało, że wszystko najwyraźniej zaczęło się psuć? Wskazywał, że: „Człowiek stał się zbieraczem i użytkownikiem. Coraz bardziej centralnym doświadczeniem życia stało się posiadam i używam, coraz mniej jestem. Środki – czyli dobra materialne (...) – stały się w ten sposób celem. Wcześniej człowiek dążył do pozyskiwania środków, służących lepszemu życiu, odpowiadającego ludzkiej godności” [Fromm, 2013, s. 20]. Zatem „Człowiek umarł, niech żyją rzeczy” [Fromm, 2013, s. 26]. Niekorzystne trendy trafnie odzwierciedla też opinia Einsteina, który jeszcze wcześniej, bo już w 1946 r. stwierdził: „Jestem przekonany, że przerażający upadek moralności, jakiego jesteśmy świadkami w dzisiejszych czasach, jest rezultatem mechanizacji i dehumanizacji naszego życia – zgubnych produktów ubocznych mentalności naukowo -technicznej. Nostra Culpa!“2 . Szczególnie wyraziście eksponuje te kwestie także Harari, który analizując cywilizacyjną historię ludzkości, przestrzega, żeby nigdy nie lekceważyć ludzkiej głupoty, bowiem „ludzka głupota jest jedną z najważniejszych sił w dziejach, często jednak mamy skłonność, by nie brać jej pod uwagę. (...) Biorąc pod uwagę ogromną niszczycielską potęgę, jaką dysponuje nasza cywilizacja, nie możemy sobie pozwolić na kolejne nieudane modele, wojny światowe i krwawe rewolucje. 2 List Alberta Einsteina do Ottona Juliusburgera, z 11.04.1946, cyt. za: A. Calaprice [2014, s. 373]. Wstęp 15 Tym razem takie nieudane eksperymenty mogłyby się skończyć wojnami jądrowymi, potwornymi modyfikacjami genetycznymi i całkowitym rozpadem biosfery. Dlatego musimy spisać się lepiej niż wówczas, gdy stawialiśmy czoło rewolucji przemysłowej” [Harrari, 2018]. Na polskim gruncie w ten nurt badawczy wpisuje się przede wszystkim Grzegorz W. Kołodko. W swej najnowszej publikacji – pod tyleż wymownym co złowieszczym tytułem Świat w matni i przewrotnym, oksymoronicznym podtytułem Czwarta część trylogii – negliżuje groźne globalne dysfunkcje. Świat w matni, jak i trzy wcześniejsze książki tego autora, to ciąg wnikliwych analiz, przestróg i rekomendacji, mających cechy wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami dla współczesnego świata. Zasługuje to na uwagę tym bardziej, że opublikowany na początku 2008 r. pierwszy tom pt. Wędrujący świat to dzieło pochodzące z okresu poprzedzającego światowy kryzys finansowy, zapoczątkowany jesienią 2008 r. Wiele z zawartych w Wędrującym świecie ostrzeżeń niestety zmaterializowało się, poczynając od zapowiedzi nadchodzącego kryzysu. Kołodko w publikacjach tych wskazuje na niechlubną spuściznę neoliberalizmu i neoliberalne podłoże wynaturzeń społeczno -gospodarczej rzeczywistości podporządkowanej pogoni za łatwymi zyskami bez względu na społeczne i ekologiczne oraz geopolityczne tego następstwa. Uznaje zasadność działań na rzecz powrotu do idei ordoliberlizmu i społecznej gospodarki rynkowej [Kołodko, 2022]. Podkreśla, że „gospodarka nadal musi się opierać na dominacji prywatnych przedsiębiorstw, tyle że ich funkcjonowanie i ekspansja muszą być regulowane przez państwo w interesie ogólnospołecznym. To państwo właściwą regulacją rynków, w tym troską o obieg informacji i walką z dezinformacją, ma zachęcać do rozkwitu przedsiębiorczości i skłaniać do inwestycji, ale zarazem wpływać na gospodarowanie, aby było zbieżne z makroekonomicznym celem poprawy dobrobytu społeczeństwa. Dobre praktyki w tym zakresie wnosi ordoliberalizm, a także społeczna gospodarka rynkowa [Kołodko, 2022, s. 55–56]. Jednak wykreowana przed dekadami ordoliberalna koncepcja społecznej gospodarki rynkowej ukierunkowana była na państwa narodowe. Jest zatem oczywiste, że w nowych warunkach, globalizacji i dokonującego się w wyniku rewolucji informacyjnej – przełomu cywilizacyjnego, koncepcja ta wymaga dostosowania do tego procesu. Jak podkreśla Kołodko, „wymaga także instytucji i polityki ponadnarodowej, o co znacznie trudniej” [Kołodko, 2022, s. 56]. Obecnie jednak świat jest w tak wielkim nieładzie, że potrzeba ustroju ładu nabiera wymiaru fundamentalnego. Taką modelową koncepcją ustroju ładu 16 Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz społeczno -gospodarczego jest właśnie ordoliberalna społeczna gospodarka rynkowa. To model ukierunkowany na trwały, harmonijny rozwój społeczno- -gospodarczy, oparty na trzech zrównoważonych filarach: gospodarczym, społecznym i ekologicznym. Takie zharmonizowanie, zrównoważenie ma zasadnicze znaczenie. Im bardziej bowiem niezharmonizowany rozwój społeczno -gospodarczy, tym większe zagrożenie kryzysami, barierami rozwojowymi i wojnami, czego obecnie doświadcza świat, niemal przywodzący na myśl czterech jeźdźców Apokalipsy (Wojna, Zaraza, Głód i Śmierć). Przy tym świat właśnie ogarnia czwarta rewolucja przemysłowa oparta na sztucznej inteligencji, zaś u wrót już czeka piąta, w wyniku której spodziewać się można, że roboty nawiążą same ze sobą komunikację i będą współpracować bez ingerencji człowieka. Obecnie raczej nie wystarcza wyobraźni, aby w pełni zrozumieć, jakie to może przynieść konsekwencje dla świata. Dokonuje się przesilenie cywilizacyjne. Cywilizacja industrialna stopniowo ustępuje cywilizacji cyfrowej. Procesy te sprawiają, że świat jest jakby w kapitalnym remoncie. To niewątpliwie dobra sposobność, aby wykorzystać ów remont kapitalny dla procesu kształtowania ustroju ładu i umacniania filarów rozwoju społeczno -gospodarczego. Wiele wskazuje, że ustrojowa ordoliberalna koncepcja społecznej gospodarki rynkowej może być w tym procesie użyteczna. Przekonują o tym analizy i publikacje na ten temat, w tym seria publikacji Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Monografia ta jest kolejną z nich (ich wykaz zamieszczony został na końcu tej książki). Prezentowana tu monografia składa się z czterech części. Pierwsza z nich ma charakter ogólnoteoretyczny i dotyczy istoty oraz teoretycznego podłoża koncepcji społecznej gospodarki rynkowej. W części II koncepcja ta jest przedstawiana w kontekście sektora finansowego. Część III natomiast dotyczy czynników erozji tej koncepcji w praktyce oraz możliwości jej rewitalizacji w obecnej wielce złożonej, turbulentnej rzeczywistości społeczno -gospodarczej. W ostatniej, IV części monografii, społeczna gospodarka rynkowa przedstawiana jest w kontekście wybranych obszarów gospodarki. Autorami zawartych w tej monografii tekstów są naukowcy o zróżnicowanych specjalnościach i profilach badawczych (vide: biogramy). Takie zróżnicowanie sprzyja bardziej holistycznemu ujęciu analizowanej problematyki, a wobec jej złożoności jest wręcz niezbędne. W warunkach globalizacji i dokonującego się przełomu cywilizacyjnego złożoność ta narasta. Nietrudno w takich warunkach o błędy. Przy tym kognitywiści i inni naukowcy przestrzegają wręcz przed zagrożeniami wynikającymi z iluzji wiedzy [Sloman, Fernbach, 2017]. Tymczasem Wstęp 17 choć „wydaje nam się, że mnóstwo wiemy, chociaż jako jednostki wiemy bardzo mało, ponieważ traktujemy wiedzę znajdującą się w umysłach innych tak, jakby to była nasza własna wiedza. W dodatku ludzie rzadko sobie uświadamiają własną niewiedzę, ponieważ zamykają się wewnątrz czegoś na kształt kamery pogłosowej, w której są tylko podobnie myślący znajomi i samopotwierdzające się kanały informacyjne”, co Klaus Schwab określa jako syndrom „komory echa” [Harari, 2018; Schwab, 2018]. Przedstawiamy tę monografię z nadzieją, że będzie pomocna w zmaganiach z ową „komorą echa” i z coraz bardziej złożoną rzeczywistością globalną, pomocna w rozumieniu i szerszym wykorzystywaniu w praktyce koncepcji społecznej gospodarki rynkowej. To bowiem ordoliberalna koncepcja ustroju/ładu społeczno -gospodarczego. Ładu, którego tak bardzo potrzebuje świat. ­ORDO zaś znaczy ład.