Chazarowie

Chazarowie. Koczowniczy lud turecki, który w najciemniejszych wiekach średniowiecza stworzył na wschodzie Europy potężne stepowe imperium. Budzi ono wielkie emocje, ale nie przez talenty handlowe Chazarów, ich bezwzględność i wojowniczość. Chazaria przeszła do historii, bo jej władcy podjęli zupełnie niezwykłą decyzję. Postanowili zostać żydami. Chazarowie pojawili się na pograniczu Europy w VI w. n.e. i osiedlili się na terenie dzisiejszego Dagestanu na północnym Kaukazie. Przez około sto lat pozostawali częścią kaganatu zachodniotureckiego, a po jego rozpadzie utworzyli w latach 630–650 własne państwo. W drugiej połowie VII w. kontrolowali już terytorium rozciągające się od Krymu i Dniepru po wybrzeża Morza Kaspijskiego i od Północnego Kaukazu po środkowe dorzecze Wołgi. Obszar ten był bardzo zróżnicowany etnicznie: mieszkali tu Alanowie, Goci, Bułgarzy, Pieczyngowie, Rusowie… W miastach nie brakowało Greków, Arabów, Żydów i Persów. Kaganat Chazarski w XI wieku. Granatową linią zaznaczono granice państwa, zaś fioletową strefę wpływów (rys. Briangotts, CC BY-SA 3.0). Kaganat Chazarski w IX wieku. Granatową linią zaznaczono granice państwa, zaś fioletową strefę wpływów (rys. Briangotts, CC BY-SA 3.0). Chrześcijaństwo, islam, judaizm… Co by tu wybrać? Na mozaikę etniczną nakładała się religijna. Na wspomnianym terenie krzyżowały się wpływy zarówno islamu, jak i chrześcijaństwa w jego wschodnim, bizantyjskim wydaniu. Istniały tu również skupiska ludności żydowskiej. Wyznawcy wszystkich tych konfesji cieszyli się sporą tolerancją ze strony stepowych władców. Ibn Rosteh, pisarz arabski z początku dziesiątego wieku, wspomina o podległym Chazarom królu miasta Hajdfln, który „w piątek modli się wraz z muzułmanami, w sobotę z Żydami, zaś w niedzielę z chrześcijanami” Sami Chazarowie byli poganami wyznającymi tengryzm – religię wspólną dla tureckich i mongolskich ludów azjatyckich stepów. Obecne były w niej praktyki szamanistyczne i kult przodków, ale też wiara w Wielkie Niebo mająca cechy monoteizmu. Taki stan rzeczy utrzymał się przynajmniej do połowy ósmego wieku. W 737 roku, w czasie jednej z licznych wojen, Chazarowie doznali klęski w bitwie z Arabami. Zwycięzcy zażądali od pokonanych konwersji na islam jako warunku pokoju i tak oto stepowy władca został wraz z rodziną muzułmaninem. Był to jednak najwyraźniej czysty koniunkturalizm i religia proroka nie przyjęła się ani w rządzącej dynastii, ani wśród elity państwa. I być może właśnie to doświadczenie skłoniło chazarskich kaganów do podjęcia decyzji, która po dziś dzień wywołuje zdumienie. Wykopaliska na terenie chazarskiej twierdzy Sarkel nad dolnym Donem (fot. domena publiczna). Wykopaliska na terenie chazarskiej twierdzy Sarkel nad dolnym Donem (fot. domena publiczna). Zobacz również: Czy rzymski legionista był pierwszym chrześcijaninem? Jezus nie był Żydem. Był Aryjczykiem! Tajemnicza konwersja Chazarowie nie przyjęli chrześcijaństwa, ani nie pozostali przy islamie. Zamiast tego postawili na judaizm. Dzisiaj trudno pisać o ich konwersji ze szczegółami. Nie pozostawili po sobie pisemnych przekazów, skazani jesteśmy zatem na źródła obce: bizantyjskie, arabskie i żydowskie. Często są one wzajemnie sprzeczne. Adopcja nowej religii nastąpiła zapewne na przełomie VIII i IX wieku, ale niewykluczone, że stało się to kilkadziesiąt lat wcześniej… lub później. Nie ma pewności, ilu Chazarów i ich poddanych przyjęło wyznanie mojżeszowe. Najprawdopodobniej zrobili to jedynie członkowie rodu panującego i wąska elita władzy. Większość ludności państwa pozostała bądź to przy dawnych wierzeniach pogańskich, bądź przy chrześcijaństwie i islamie. Ale… dlaczego? Przyczyny decyzji o przejściu na judaizm mogą być jedynie przedmiotem spekulacji. Chazaria była miejscem schronienia dla wielu członków narodu wybranego, którzy uciekali z Bizancjum w związku z kolejnymi falami prześladowań. Na tereny te przybywali też wyznawcy religii mojżeszowej z Iraku oraz wędrowni kupcy żydowscy. Być może udało im się dokonać nawrócenia chazarskiej elity. Istnieje kontrowersyjna teoria, że Żydzi aszkenazyjscy wywodzą się właśnie od Chazarów (na ilustracji obraz Maurycego Gottlieba przedstawiający Żydów modlący się w synagodze z okazji święta Yom Kippur). Istnieje kontrowersyjna teoria, że Żydzi aszkenazyjscy wywodzą się właśnie od Chazarów (na ilustracji obraz Maurycego Gottlieba przedstawiający Żydów modlący się w synagodze z okazji święta Yom Kippur). Większość badaczy skłania się do innego poglądu. Judaizm wybrano przypuszczalnie jako przeciwwagę zarówno dla chrześcijaństwa, jak też islamu. Dołączenie do grona monoteistycznych „ludów księgi” pozwalało poprawić pozycję na arenie międzynarodowej i zyskać status „cywilizowanych”, równorzędnych partnerów. Jednocześnie był to dla Chazarów sposób na ograniczenie wpływów politycznych Bizancjum i arabskiego kalifatu we własnym państwie. To tylko mit? Niewykluczone zresztą, że wszystkie te rozważania są… bezprzedmiotowe. W ostatnim czasie pojawiły się opinie podważające prawdziwość przekazów o konwersji Chazarów na religię mojżeszową. Prof. Shaul Stampfer z Uniwersytetu Hebrajskiego dokonał szczegółowej analizy wszystkich źródeł na ten temat i doszedł do wniosku, że są one zupełnie bałamutne. Książę Rusi Światosław I, który rozbił wojska Chazarów w 965 roku i zniszczył ich dwa największe miasta. Wkrótce potem ich państwo przestało istnieć (fot. Marsijan, domena publiczna). Książę Rusi Światosław I, który rozbił wojska Chazarów w 965 roku i zniszczył ich dwa największe miasta. Wkrótce potem ich państwo przestało istnieć (fot. Marsijan, domena publiczna). Uczony wskazuje również, że wielu najważniejszych autorów piszących o stepowym państwie nie wspomniało w ogóle o rzekomym nawróceniu jego władców na Judaizm. Wydarzenia takiego nie potwierdzają również znaleziska archeologiczne. Zdaniem historyka jest to po prostu historyczny mit i nic więcej.